اخلاق انتخابات
عباس سهراب زاده/ دکترای جامعه شناسی سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی/ استادیار دانشگاه پیام نور
سلسله بحث های اخلاق انتخابات
1- مفهوم اخلاق انتخابات و رابطه آن با اخلاق در سیاست ...
اصطلاح اخلاق انتخابات مفهوم جدیدی نیست و تقریباً همزاد با خود واژه انتخابات است. اخلاق در معنای عام آن بدون هیچگونه پیشوند و پسوندی به فراخور وامگیری از ادیان الهی یا مکاتب بشری و فلسفههای اخلاقی معانی متفاوتی دارد اما میتوان یک گزاره را که اغلب فلاسفه اخلاق آن را به عنوان قاعده طلایی اخلاق پذیرفتهاند شاه بیت همه مباحث پیرامون اخلاق دانست و آن توصیه ای است اخلاقی ،که با قرائت های مختلف در دین اسلام آمده است و میفرماید "آنچه برای خویش میپسندی برای دیگران بپسند و آنچه برای خود نمیپسندی برای دیگران نیز مپسند". اما اخلاق در معنای خاص و همراه با پسوندهایی از قبیل شغل، هنر، کارویژه و ... همچون اخلاق انتخابات میتواند دربرگیرنده بینش، رفتار و حتی سازوکار باشد از اینرو وقتی سخن از اخلاق انتخابات گفته میشود مقصود نوع نگاه به انتخابات، رفتارهای انتخاباتی و سازوکارهایی است که یک کاندیدا یا طرفداران او در انتخابات برای جلب رأی دیگران اتخاذ میکنند. اما رابطه اخلاق انتخابات با اخلاق در سیاست یا اخلاق سیاسی میتواند به تعبیر فلاسفه رابطه "عموم و خصوص من وجه" باشد.اکنون اگر بپذیریم در جوامع مردمسالار، انتخابات مؤثرترین بخش رفتار سیاسی جامعه و نظام سیاسی در تعیین برنامهها، خط مشیها، اهداف و آرمانهای آنها در همه حوزهها ، دست کم برای یک برهه زمانی مشخص است پس میتوان گفت اخلاق در انتخابات نیز بخش مهمی از اخلاق سیاسی است اما متأسفانه میان اخلاق و سیاست یک تنافر معنایی تاریخی وجود دارد. دلیل این تنافر نیز در ذات این دو واژه نیست بلکه دلیل اصلی آن عملکرد سیاستمداران در طول تاریخ و عدم پایبندی آنها به اصول اخلاقی است که سبب شده است در نگاه عموم و حتی برخی از اندیشمندان نتوان بین اخلاق و سیاست اجتماع صادقه ایجاد کرد و دست کم دروغ را به عنوان یک امر مذموم و غیر اخلاقی در رفتار سیاسی لازم بپندارند. سرآمد این نوع نگاه به اخلاق در سیاست ماکیاولی اندیشمند ایتالیایی است که در کتاب شهریار چنین رفتاری را برای پادشاه لازم و ضروری میداند و توجیه او نیز حفظ سلطنت و حکومت به هر قیمتی حتی دروغ و سایر رفتارهای غیراخلاقی است. من پاسخ به نوع نگاه ماکیاول و طرفداران او در توجیه به کار بردن دروغ در سیاست را در یک بیت شعر فارسی پیدا کردهام و آن این است که"هر راست نشاید گفت * جز راست نباید گفت"
اما در این بحث چنانکه پیشتر گفته شد هدف، بیشتر بررسی نوع نگاه به انتخابات و رفتارها و سازوکارهای انتخاباتی است تا اخلاق به معنای عام آن.
2- چه عواملی را میتوان باعث فساد در انتخابات یا رعایت نکردن اخلاق انتخابات دانست؟
انتخابات در سطح کلان و سیاسی آن یک سازوکار بشری برای رسیدن به یک شیوه حکومت به نام دموکراسی جهت اداره یک کشور در سطوح متفاوت است. این سازوکار اگر چه در همه کشورهای مردمسالار یا دموکراتیک به قانون تبدیل شده باز ممکن است به تعبیر پوپر ایراد و اشکالهایی هم داشته باشد اما فعلاً به عنوان تنها سازوکار موجود جهت انتخاب رئیس جمهور؛ نماینده مجلس و ... و یا سازوکاری دموکراتیک برای کسب قدرت است.
نوع نگاه به این سازوکار حاکی از نوع نگاه به مفهوم قدرت به عنوان مفهوم کانونی در سیاست است. هر چه نگاه به قدرت سالمتر، عقلانیتر، انسانیتر و اخلاقیتر باشد طبعاً نگاه به انتخابات نیز در ذیل آن همین گونه خواهد بود. به نظر من تنها کسانی در انتخابات پولهای هنگفت هزینه میکنند که به قدرت به عنوان ابزاری برای رسیدن به ثروت نگاه کنند بنابراین یکی از اصلیترین عوامل فساد در انتخابات نگاه فاسد و مسموم به قدرت است. عامل دیگر بی‌لیاقتی است. کاندیدایی که نه از نظر خود بلکه از نظر مردم واقعاً ویژگیها و شایستگی لازم را داشته باشد به ابزارهای فاسد از قبیل خرید رأی و ... روی نمیآورد. این شکل از فساد ابزاری برای جبران کاستیهایی است که کاندیدا در خود سراغ دارد. من 17 ویژگی را برای یک کاندیدا احصاء کردم و دست کم تشخیص خودم این است اگر کسی این 17 ویژگی یا درصد بالایی از آنها را داشته باشد شایسته کاندیدا شدن برای انتخابات مجلس است و نیازی به خرید رأی و سایر ابزارهای ناسالم ندارد. عامل فسادآور دیگر در انتخابات، مرزبندیها و خطوط قومی و قبیلهای است که اگر چه از ویژگیهای بافت اجتماعی در ایلام و چند استان دیگر است اما پررنگ شدن آن توسط کاندیداهای مجلس و برخی از نخبگان ناآگاه، به سلامت انتخابات آسیب میرساند چرا که تنگ کردن عرصه انتخابات در حصار قومی با استفاده از فشارهای اجتماعی، رأیدهندگان را از آزادی انتخاب یک کاندیدا ، خارج از دایره قوم و ایل خود محروم میکند. مضاف بر آن رفتار برخی از نمایندگان مجلس در توجه ویژه به قوم و قبیله خود سبب میشود رأیدهندگان در آینده صرفاً به کاندیدای قوم خود فارغ از داشتن ویژگیها و شایستگی لازم، فکر کنند و این دور باطل و منفی مدام تکرار میشود. شکستن این قید اجتماعی نیز مستلزم پرداخت هزینههای سنگین اجتماعی است که به شخصی که به کاندیدایی خارج از قوم خود رأی داده است تحمیل میشود که هر کسی حاضر به پرداخت این هزینه نیست.
عامل دیگر خلاء قانونی در حوزه انتخابات است که در سالیان اخیر بخش کوچکی از آن با الزام کاندیداها به داشتن حداقل مدرک کارشناسی ارشد پر شده است که این نیز کافی نیست. الان در دنیا برای به کار گرفتن یک کارمند ساده دست کم یک امتحان در حوزه کار او به عمل میآید اما در ایران برای کسب کرسی نمایندگی مجلس و پس از آن قانونگذاری و نظارت بر اجرای قانون، ملاک و معیارهای فنی و تخصصی وجود ندارد. این امر اگر در زمان انتخابات موجب فساد نشود حتماً موجب ناکارآمدی و ضعف مجلس خواهد شد. روشن است کاندیداهای کم دانش و کم مایه حتی اگر راضی به فساد در کسب قدرت نباشند بی تعهدی آنها به مسئولیتی که در آینده به عهده خواهند گرفت عین فساد است. این فساد میتواند جنبه عینی پیدا نکند و فساد فکری باشد.
3- چرا در استان ایلام به جز یک مورد سایر نمایندگان نتوانستهاند برای بار دوم انتخاب شوند؟
این مسئله ربطی به فاسد بودن یا سالم بودن روند انتخابات ندارد چه بسا نمایندگانی در اوج سلامت به پیروزی رسیدهاند اما بار دوم شکست خوردهاند. شکست در دومین بار حضور در انتخابات که در ایلام به یک سنت تبدیل شده است ناشی از گلهایی است که نمایندگان به خودشان میزنند. تفسیر این جمله واضح است در واقع نمایندگان در بار دوم حضورشان در عرصه انتخابات از اشتباهات استراتژیک دوران نمایندگی خود شکست میخورند و گرنه عقل سلیم ایجاب میکند نمایندهای که چهار سال در مجلس کسب تجربه کرده است و با بدنه نطام سیاسی ارتباط برقرار کرده است مجدداً به نمایندگی انتخاب شود اتفاقی که در برخی از استانها از جمله اصفهان وتهران مرتباً تکرار میشود. اما اغلب نمایندگان ما به محض انتخاب شدن و ورود به بهارستان وارد فضای دیگری میشوند و قاعده بازی سیاسی را فراموش میکنند این نیز ناشی از نظریهای است که بر فضای انتخابات مجلس در ایلام حاکم است. طبق نظریه مبادله یا بده بستان،نماینده به جبر فضای انتخابات قول و قرارهایی داده است که بخش عمدهای از وقت خود را صرف تحقق این وعدههای ریز از قبیل استخدام و وام و پست و ... میکند. نماینده در واقع به جای اینکه در ایلام و با استفاده از مشاورهها و پیشنهادها و انتقادهای رأیدهندگان فکر کند و در تهران عمل کند برعکس در تهران فکر میکند و در ایلام عمل میکند آن هم اعمال بیمقدار و بی تأثیر از قبیل جابجایی یک مدیر یا استخدام فرزند یک حامی .به نظر من این فضا قابل دگرگونی است و میتوان به گزینه انتخاب مجدد فکر کرد اما این مهم نیازمند تغییر استراتژی و تاکتیکهای نمایندگان است که به زعم من بیش از فضای حاکم بر انتخابات، تفکر خودشان اجازه این تغییر را به آنها نمیدهد.
این مسئله یعنی شیوه تفکر و اقدام نمایندگان، یک گزاره مهم و محکم را به دست منتقدان آنها میدهد و آن این است که" آزموده را آزمودن خطاست". البته این گزاره به شرطی صحیح و کارآمد است که آزموده در آزمون قبلی سربلند بیرون نیامده باشد و آزمودن مجدد آن خطا به حساب میآید لیکن در صورتی که آزموده یا نماینده فعلی بتواند از آزمونی که مردم از او گرفتهاند نمره مطلوبی کسب نماید تردید ندارم اقبال و توجه عمومی به او تکرار میشود. نمره گرفتن از آزمون نمایندگی چندان دشوار نیست.
4- رعایت اخلاق در زمان تبلیغات تا چه اندازه میتواند در سلامت اصل انتخابات اثرگذار باشد؟
این بعد از اخلاق که بیشتر به رفتارهای انتخاباتی و شیوه تبلیغات میپردازد متأسفانه در ایلام بحرانی است چرا که بسیاری از کاندیداها انتخابات را نه یک مسابقه بلکه یک مبارزه میپندارند اصطلاحی که در انتخابات دنیا نیز رایج است. اما انتخابات سالم در واقع مسابقه است مسابقهای همانند دویدن بر روی خطوط موازی برای رسیدن به یک هدف یا مقصد. کاندیداهای ما بیش از آنکه به تعریف توانمندیها، برنامهها و راهکارهای خود بپردازند به ضعفها و ناتوانیها و احیاناً عیبهای رقبای خود توجه میکنند. تکرار میکنم این مسئله خاص انتخابات در ایلام نیست بلکه در اغلب نقاط دنیا رایج است. این شکل از تبلیغات شاید در نظام سرمایهداری و نظیر آن مرسوم شده باشد اما در احکام و قواعد انسانی و اسلامی جواز این کار را به هیچ کسی و در هیچ شرایطی ندادهاند بنابراین تبلیغات ناسالم میتواند سلامت اصل انتخابات را نیز زیر سؤال ببرد چرا که استفاده کاندیداها از جنگ روانی و تخریب و تهمت و بیتوجهی مسئولین امر، بیانگر عدم سلامت سازوکار انتخابات است. در ایران خوشبختانه قانون انتخابات با استناد به آموزههای اصیل اسلامی اجازه استفاده از تخریب رقیب را به کاندیداها نداده است لیکن در بحبوهه انتخابات و فضای تب آلود سیاسی برخی بیتقواییها و قانون شکنیها و بداخلاقیها هم ممکن است رخ دهد.
